Kappelli u Knejjes f'Marsaxlokk

Il-Parrocca u l-vara titulari iddedikata lill-Madonna ta' Pompei

Sa mill-1436, dan ir-rahal kien jaghmel sehem mill-Parrocca  ta’ Santa Katarina Vergni u Martri taz-Zejtun. F’dan iz-zmien nistghu nghidu li ma kienux joqghodu nies f’Marsaxlokk minhabba l-biza’ tat-Torok, izda meta dawn bdew jitbieghdu xi ftit, dehru ‘l hawn u ‘l hinn xi ftit familji jwaqqfu l-irziezet hemm. Ghalhekk  inbnew xi knejjes sabiex jiehdu hsieb ruh il-parruccani taghhom u minn ta’ l-ewwel kienu dawk tas-Silg u ta’ San Nikola li t-tnejn saru madwar l-1650.

Fis-seklu tmintax Marsaxlokk kien imghammar sewwa bin-nies u l-Isqof Pace b’digriet tas-27 ta’ Settembru,1890 baghat Vicendarju inthaseb biex itellghu knisja gdida li kellha tkun taht it-titlu tal-Madonna tal-Karmnu msejjha minn x’uhud bhala ta’ Pompei (skond ix-xewqa ta’ l-Isqof) u li tkun tesa’ l-poplu kollu kif ukoll dawk li jinzlu fis-sajf. Fis-7 ta’ Dicembru 1890 tqieghdet l-ewwel gebla tal-Knisja.

B’petizzjoni li ghamlu n-nies tal-lok lill-Isqof, Mons. Pietru Pace waqqaf din il-knisja  parrocca fis-27 ta’ Frar 1897 u ghamel bhala Vigarju Kurat tal-Parrocca l-gdida lil Dun Salv Delia, li wara sar Kappillan.

Wara bilkemm sentejn xoghol, il-knisja Parrokkjali kienet lesta fl-1892 fuq il-pjanta ta’ l-Arkitett Dun guzepp Diacono (il-kappillan tal-Qala, Ghawdex).

Fl-1910 il-Kappillan Busuttil zied il-kor u z-zewg kappelluni ta’ fuq. Izda l-faccata u l-kursija milli jidher xejn ma kienu ghal qalb il-Kappillan Dun Salv Gatt billi habrek kemm felah sabiex ibiddilhom fuq il-pjanta li ghamillu l-Perit Guze’ Bellia.

Il-knisja ghandha ghamla ta’ salib b’koppla u zewg kampnari. Fiha hames altari. Il-kobor taghha hu ta’ 118-il pied tul, 87 wisgha mill-kappelluni u 18-il pied fil-kursija.

Wahda mill-akbar benefatturi ta’ din il-knisja kienet il-markiza Roza Apap Testaferrata li harget nofs l-ispejjez sabiex tinbena l-kursija. Insemmu wkoll il-familja Nobbli |ammit Gauci minn haz-Zebbug li tat l-art b’xejn ghall-bini taghha kif ukoll il-koperazzjoni tal-poplu.

Dun Salv Gatt kien bena wkoll il-koppla. Il-qanpiena l-kbira nxtrat mill-knisja ta’ San Duminku tal-Belt. L-orgni l-gdid intuza fl-1954 u sewa Lm1,200 u sar il-germanja. Ighidu li l-qadim kien insteraq.

Il-kwadru titulari hu xoghol tad-dilettant Markiz Peppinu Testaferrata. Il-laterali tal-kor hadmu guzeppi Caruana.  Il-kwadru ta’ San guzepp pingih guzeppi Bonnici. Il-kwadru ta’ San Pawl pingih P.P. Caruana. guzeppi Cali’ pinga l-kwadru ta’ San Duminku fl-1913. Fl-1893 guzeppi Bonni`i pinga lil Sant’ Andrija. Santa Tereza pingiha G. Mifsud fl-1933 u Lazzru Pisani fl-1932 pinga l-Martirju ta’ Santa Katerina. Ramiro Cali’ pinga dak ta’ Santa Margerita fl-1934 u Rafel Bonnici Cali’ pinga t-Trasfigurazzjoni. Fil-koppla nsibu siltiet mill-hajja tal-Madonna li tpingew minn Tuse’ Busuttil.

L-istatwa tal-Madonna tar-Ruzarju ngiebet minn Lecce fl-Italja mill-Kappillan Dun Salv Delia. L-istatwa ta’ San guzepp hadimha Wistin Camilleri, l-Ghawdxi li hadem ukoll dik ta’ Sant’ Andrija.  Santa Rita ngiebet minn Bolzano fl-Italja.

San Nikola

Il-Kappella ta’ San Nikola giet mibnija mill-gdid mis-Sur Gann Frangisk Gauci madwar l-1650 u hi guspatronat.

Il-Madonna tas-Silg u l-Kunvent

Il-knisja tas-Silg, li tinsab fuq ir-rih ta’ Marsaxlokk u li issa jaghmlu minnha l-Patrijiet Karmelitani Skalzi, giet mibnija fl-1833 flok dik li kien hemm mibnija ghall-habta tal-1650 li kien bena Gio Frangisku Gauci.

Din il-knisja kienet l-aktar uzata mill-gabillotti u s-sajjieda ta’ dawk l-inhawi. Inbniet kif inhi llum mill-Markia Angiolina Muscat Cassia Dorell fuq il-pjanta ta’ Frangisku Fabri mill-Birgu.

Fl-atti tan-Nutar Massimiliano Troisi Murville tal-25 ta’ Settembru 1834, il-Markiza fit-testment taghha halliet xi pizijiet u drittijiet lil dak is-Sacerdot li jkun jixtieq jiehu taht idejh din il-knisja bil-Palazz li hemm maghha u xi artijiet ukoll.

Maz-zmien thajru li jehduhom f’idejhom il-patrijiert Karmelitani Skalzi u fil-21 ta’ Marzu 1927 talbu lis-Superjuri taghhom il-permess li jaccettaw din il-proposta minbarra s-setgha li jaccettaw dak kollu li talbet it-testatrici. Wara  hafna rikorsi u talb, fit-22 ta’ April 1933 sar il-kuntratt li bih din il-knisja u l-“Palazz”, il-gnien u ambjenti ohra, ghaddew f’idejn dawn il-patrijiet.  Fuq il-kuntratt, li sar ghand in-Nutar Carmelo Farrugia, dehru n-Nobbli Carmela, l-armla tan-Nobbli Ignazio de Marechesi Testaferrata Bonnici, u min-naha tal-Kommunita’ Karmelitana deher il-Vigarju Provincjali tas-Semi-Provincja ta’ Malta, Patri Eugenio u Patri Franco Calleja Gera. Fis-6 ta’ Awissu 1933, il-Patrijiet dahlu fil-lokal u hemm bdew fondazzjoni gdida msejha l-“Fondazzjoni tas-Silg.”

Fit-8 ta’ April 1934 tbierku tliet qniepen godda minn Patri Redent tas-Salib mahdumin mid-ditta Pasquale Marinelli e Figlio ta’ San Albert.

Malli dahlu fil-lokal, il-Patrijiet ghamlu bhala kunvent dan il-palazz, u t-Tlieta 13 ta’ Novembru 1934 ghamlu hawn il-kullegg ghall-Patrijiet Aspiranti. Fit-28 ta’ Marzu 1937 tqieghdet l-ewwel gebla tal-kunvent il-gdid mill-Vici-Provincjal, Patri Bennard, quddiem ghadd ta’ nies, fosthom id-dixxendenti tad-donatrici, il-Markiz Lorenzo dei Marchesi Testaferrata u l-Markiza Elena. Il-Perit kien Andrea Micallef ta’ Hal Luqa.

Fit-2 t’ Ottubru 1939 dan il-kunvent kien lest u nfetah. Issa kienet bdiet il-gwerra u l-Patrijiet, bil-ligi ta’ l-Emergenza, kellhom icedu dan il-kunvent lill-Kmandant ta’ l-Ingienier.  Izda fl-1 ta’ Gunju 1943 il-Militar okkupa wkoll il-parti l-gdida tal-kunvent. Fl-20 ta’ Novembru ta’ l-istess sena, il-militar telaq minn dan il-kunvent u tmint ijiem wara l-Patrijiet bierku l-lok mill-gdid u regghu fethuh.

Il-Kappella hija pjuttost zghira b’koppla f’nofsha u ghandha artal wiehed. Jinghad li l-kappella li kien hemm qabel giet meqruda bin-nar. Il-kwadru ewlieni ma sirtx naf min ghamlu imma x’aktarx li sar ghal habta ta' meta saret il-knisja l-gdida. Hemm vara sabi]a tassew tal-Madonna tal-Karmnu li kienet giet regalata mill-knisja tat-Terezjani ta’ Bormla fl-1935. Saret f’Genova. Biswitha hemm statwa ohra ta’ Santa Tereza.

San Duminku

Il-knisja ta’ San Duminku, Guspatronat, ittellghet fl-1653 mill-mizzewgin Gakbu Testaferrata u Teodora Bonnici. Fiha altar wiehed. Giet imbierka mill-Arcidjaknu Genju Testaferrata fit-13 ta’ Ottubru 1653. Din il-knisja taghmel parti mill-Palazz tal-Marnizi.

San Pawl

Il-knisja ta’ San Pawl Nawfragu, ta’ Xorb l-Ghagin telghet fis-seklu Tmintax u hi guspatronat.

San Pietru

Tmiss mad-dar li kien bena Dun Pietru Busuttil hemm il-kappella sabiha ta’ San Pietru li hi guspatronat. Din il-kappella bniha wkoll Dun Pietru Busuttil bi flusu fuq id-disinn ta’  Wenzu Gafa’ u tbierket f’April ta’ l-1862 bhalma turi l-kitba li hemm fuq il-bieb.

Fl-1875, E.Gauci Testaferrata kabbarha, izda wara regghet giet irrangata mill-Arkitett Professur Dr. Nikola Zammit. Fid-29 ta’ April, jum San Pietru, f’din il-knisja kien jitbierek iz-zebbug u l-ilma bir-relikwija ta’ San Pietru. Minnha kienu jitbierku wkoll ic-crieket biex jaghtu l-ghajnuna lin-nisa waqt il-hlas. Dawn kienu privileggi li jsiru minn din il-knisja.

Sitta mill-familji ta’ Testaferrata, Manduca u Gauci jinsabu midfuna hawn. Din il-kappella ghandha koppla u tliet altari. Il-kwadru ewlieni li juri lil San Pietru, Dumnikan Martri, hu xog]ol Baskal Buhagiar. It-tieni wiehed hu dak tar-Redentur u t-tielet hu dak tal-Madonna tal-Karmnu u huwa xoghol Guzepppi D’Arena. L-istatwa ta’ Sant’ Anna ngiebet minn Franza.

Il-Qalb ta’ Gesu

Naqraw lin-Nobbli Margherita dei Conti Manduca bniet minn flusha fl-1876, il-knisja tal-Qalb ta’ Gesu’ li qieghda hdejn il-Kavallerizza.

L-Istitut ta’ Gesu Nazzarenu

L-ewwel darba li thajru jifthu dan l-istitut f’Marsaxlokk kien fl-1923 bi ftit bniet. F’din id-dar, ghaliex ma kenitx ghajr dar, it-tfal kienu jigu mghallma l-iskola, d-duttrina u anki snajja’ femminili, bhalma huma xoghol tal-bizzilla, rakkmu, hjata u xogholijiet ohra.

Dawn it-tfal kienu mexxijin minn xi xebbiet twajba taht il-harsien tal-Kappillan li kien jahsibilhom ghal bosta affarijiet.

Fid-9 ta’ Settembru 1949 il-Kongregazzjoni Missjunarja ta’ Gesu’ Nazzarenu fethet dar f’dan ir-rahal fejn kien isir taghlim ta’ l-iskola ghat-tfal ta’ taht il-hames snin. Fis-7 ta’ Ottubru 1959, il-familja Preziosi tathom bicca art fuq in-naha l-ohra ta’ Marsaxlokk, fejn ftit wara nbniet id-dar il-gdida li llum hi maghrufa bhala “Domus Marie”. Fit-12 ta’ Settembru 1959, marru joqghodu fiha. Fid-29 ta’ Settembru ta’ l-istess sena saret l-ewwel quddiesa u t-tberik tal-kappella ta’ din id-dar mill-Eccellenza tieghu Mons. Isqof E.Galea.

Din id-dar barra milli hi skola sservi wkoll biex isiru fiha rtiri u laqghat ta’ diversi ghaqdiet sew ta’ Marsaxlokk kif ukoll ta’ rhula ohra. Fis-Sajf imbaghad isservi bhala dar ta’ villeggjatura ghat-tfal u ghas-Sorijiet ta’ l-Istitu Nazzarenu taz-Zejtun li ilhom imorru fiha sa mill-25 ta’ Lulju 1960 ‘l hawn.

It-titular tal-kappella ta’ dan il-kunvent huwa ta’ Marija Addolorata u fiha artal wiehed. Illum il-gurnata din id-dar qed tintuza wkoll bhala dar tax-xjuh.

Fortifkazzjonijiet

Billi dan ir-rahal kien jinsab fin-naha l-aktar miftuha ghal xi attakk mit-Torok, tista’ tghid li f’kull zmien il-Gran Mastri hasbu biex isahhuh billi jibnu fih xi fortifikazzjoni. U dan kien mehtieg l-ewwelnett biex iharsu hajjet in-nies li kienu  joqghodu fl-eqreb art (iz-Zejtun) u t-tieni biex bis-sahha taghhom l-Ordni kien ikun mohhu mistrieh li hbit mill-port ta’ Marsaxlokk ma jsirx. Ghalhekk bnew fih torrijiet u truncieri qawwijin bil-bosta bhalma jurina t-Torri San Lucjan li ghadu f’sahhtu anki sahansitra wara dak li ghadda minnhu.
 
It-Torri ta’ San Lucjan

F’nofs il-port ta’ Marsaxlokk johrog,, ilsien ta’ art imsejjah Marnizi li fuqu jinsab torri kbir u ta’ sahha. It-Torri ta’ San Lucjan.

Fi zmien il-hakma tal-GranMastru Adolf de Wignacourt kienet tinsab f’Malta certa Katarin is-Sewda, imlaqqma hekk minhabba li kienet Tunezina li waqghet ilsira, imghammda u mizmuma bhala mara qaddisa. Din Katrin darba qalet lill-konfessur taghha li dehrilha San gwann u qalilha twissi lill-GranMastru sabiex isahhah il-port ta’ Marsaxlokk minhabba l-hbit li kienu se jaghmlu t-Torok fis-sajf. Il-konfessur taghha dlonk gharraf lill-Isqof Gargallo, izda l-GranMastru ma tahx widen. Fis-sajf tfaccaw tabilhaqq it-Torok u hekk is-Sultan ra l-ghelt tieghu.

Wignacourt ha hsieb u b’digriet tal-Kunsill mizmum fl-1 ta’ Lulju 1610 inbeda dan it-Torri li hu semmih Forti San Lucjan li hu isem tal-qaddis ta’ knisja fi Franza fejn kien ircieva l-maghmudija.

Dan il-forti ghandu ghamla kwadra, u mibni qawwi fuq disinn tajjeb. (Hawn min jghid li dan hazzu u tellghu Victor Cassar). Ix-xoghol tal-bini ntemm fl-1611, u l-Gran Mastru Wignacourt mar hemm b’ghadd ta’ Kavalieri fuq ix-xwieni l-Kaptan u l-Padruna, biex ipoggi l-kanuni kollha tal-bronz, minbarra li sahhu sewwa bl-armi u l-munizzjon. Huwa kien armah b’6 kanuni, ghamillu dejma ta’ l-artellieri u l-Kavallieri.

Fih kellu kappella dedikata lil San Lu`jan izda meta snin wara dan il-forti gie mitluq, il-kwadru ta’ dan il-qaddis waqa’ f’idejn xi hadd li mbaghad hallih lill-knisja ta’ hal Tarxien. Il-foss li kien idawru u l-pont tieghu li kien jintrefa’ compel ghamluh tassew qawwi. Fl-1876 , zmien il-Gvernatur Straubensee, gie rrangat u ntefqet is-somma ta’ Lm9,000. Il-kwartieri ta’ dan it-torri ta’ sahha, zmien wara, waqa’ f’idejn l-artellieri Maltin.

Se mmur ftit lura u nghid xi haga dwar id-dati tal-bini tieghu. Kwazi kulhadd jaqbel li dan it-torri beda jinbena fl-1610 izda hemm differenza, u din m’hijiex zghira, dwar it-tmiem. Ahna ghidna li ntemm fl-1611 u ohrajn bhal Braun qalu li sar fl-1711. Dan ma jistax ikun ghaliex, jekk il-Gran Mastru Wignacourt miet fl-1622, kif qatt seta’ mar jinawgurah jew inkellha jtemmu fl-1711 meta kien ilu mejjet? Ma narawhiex bi kbira jekk inkunu nafu li daqsxejn ta’ torri dam jinbena sena jekk ahna nkunu nafu li bazikament il-bini tas-swar tal-belt biex saru damu hames snin.

B’digriet mahrug fis-6 ta’ gunju 1795 dan il-Forti gie msemmi forti Rohan bhalma tghid il-kitba li hemm fuqu: “Il-Kavalieri Kapijiet tal-Milizja tal-Gwerra ghall-gieh tal-Gran Mastru. Em. De Rohan, Missier ta’ kulhadd, talli kattar il-fortizzi tal-gzira riedu li dan il-forti mkabbar fl-1795 jisemma Rohan minn isem il-Princep li wisq gid ghamel”

Dan it-torri kbir fl-ahhar gwerra ta’ sehmu sewwa, izda mbaghad intelaq u twarrab.Bejn l-1972 u 1973 il-Gvern iddecieda li dan il-Forti jinghata l-attenzjoni u haseb li jghaddih lill-Universita’ sabiex fih jitwaqqaf Laboratorju Bijoloiku. Ghal dan il-ghan, id-Development Fund tal-Barclays Bank International  ta’ s-somma ta’ Lm30,000 biex jigi rrangat. Wara snin ta’ hidma, is-Sibt 31 ta’ Mejju 1975, Dr. Joseph Cassar, Ministru ta’ l-Edukazzjoni inawgura dan il-lokal.

It-Torri tal-Marnizi

Dan it-torri jinsab fuq din l-gholja msejjha tax-Xerriek, izda zmien wara bdew isejhulu l-Barumbara ta’ Labert. Fuq il-bieb tieghu tidher id-data 1719.

Mill-batterija tal-Wilga sa ras Delimara, il-Gran Mastru Zondadari fl-1721 (Baruni isemmi din id-data bhala 1720-1722) bena torri li ramah b’zewg kanuni u t-truncieri li kien fihom 56 kanun iehor u hu maghruf bhala t-Torri l-Abjad.

It-Torri ta’ Bettina

Dan it-torri li kien jinsab f’Xorb l-Ghagin (illum imwaqqa’) bnieh Pinto fl-1751 u ghammru b’zewg kanuni. Dan l-istess GranMastru li tefa’ l-energija tieghu kollha ghat-tharis tal-gzira, fl-1761 kompla l-batterija ta’ fuq it-Tumbrell u pogga fuqha ghaxar kanuni.  Dan ix-xoghol sar kollu mil-Inginier Burlemach fuq id-disinn u taht id-direzzjoni tieghu.

Tista’ tghid li ghalhekk ahna tajna n-numru ta’ kanuni li kienu jiddefendu dawn il-fortizzi, ghax illum ma fadal xejn minnhom ghaliex kienu gew zarmati u bosta minnhom iggarrfu u hekk intilfu ghal dejjem.

Minbarra dawn li semmejna, li kienu gew mibnija mill-Ordni, insibu wkoll ohrajn li saru fi zmien l-Inglizi. Fuq il-peninsula ta’ Delimara kienu saru tliet fortizzi godda, tliet opri ewlenin, li swew bosta flus lid-dipartiment tal-gwerra.

Forti Delimara

L-ewwel wahda li nsibu hi dik ta’ Delimara li hi famuza hafna u saret fl-1880. Damet issir hames snin u kienet lesta ghal kollox fid-data li semmejna. Kellha l-pont rolling, imghammra b’sitt kanuni u swiet Lm18.000. Din il-fortizza sabiha toffri ghaxar ambrezuri.

Tas-Silg

It-tieni fortizza li hemm hi dik imsejha Tas-Silg, ftit il-boghod mill-knisja li ggib l-istess isem.  Ix-xoghol taghha ntemm fl-1883 u kellha jharsuha erba’ kanuni.

San Pawl

Din hi l-ahhar batterija li nsibu fuq din il-peninsula li saret fl-1843.  Kellha zewg kanuni.

Il-Kavallerizza

Mhux il-boghod minn dan it-Torri, l-Gran Mastru Adolf de Wignacourt kien bena bicca bini fejn jinzammu z-zwiemel tal-Kavallerija.

Gann Frangisk Abela jghidilna li l-Kavallerizza nbniet fi zmien il-Gran Mastru Adolf de Wignacourt bhala skola ghar-rkib taz-zwiemel, u dan ghandna nifhmu biex jigu mharrga l-kavallieri.

Dun Loreto Zammit igharrafna li fiha gnien sabih u qabel kien isservi ghat-tahrig. Wara dan il-bini, kien hemm bicca bitha msaqqfa b’ghadd sew ta’ mrabat imwahhlin mal-hajt u dan jindika li kienet stalla taz-zwiemel.

Matul il-gwerra l-Kbira l-Kavallerizza ttiehdet mill-Militar u saret Mess ta’ l-Uffi`jali waqt li matul l-Ahhar Gwerra saret Kwartieri generali tar-regiment tal-R.A.F. Wara l-Gwerra dan il-post gie zdingat, mitluq ghal ruhu, u waqa’ f’hafna livelli baxxi.

Il-Palazz tal-Marnizi

Fuq l-istess art li fuqha hu mibni l-Forti San Lucjan, naraw Palazz sabih. Ugolinu Bonnici fl-1551 kien xtara dawk l-inhawi. Fil-faccata hemm kitba bil-Latin li tghid hekk: “Fis-Saltna tal-Gran Mastru Lascaris, Prin`ep l-iktar religjuz, gakbu Testaferrata De Robertis U.I.D. fil-ghalqa Marnizi, mixtrija 100 sena ilu minn Ugolinu Bonnici, iz-ziju ta’ martu Teodara, fejn darba l-gganti waqqfu bini tal-ghageb u l-antiki pagani mhux fil-boghod minnha u quddiemha bnew il-famuz tempju ta’ Erkole, minhabba l-gmiel tas-sema u s-sbuhija tal-bahar u tal-port, bena din il-villa fid-29 ta’ Ottubru fis-sena 1650”

Ma’ dan il-Palazz hemm il-knisja ckejkna ta’ San Duminku.

Lanterna

Din saret fuq ras Delimara fl-1853 li minn fanal ta’ 150 pied gholi kienet taghti dawl abjad fiss li jidher minn 15-il mil boghod. |mien hafna wara sar idur kull nofs minuta biex jaghti dawl daqqa ahmar u ohra abjad. Din kienet it-tieni lanterna li saret f’Malta zmien il-Gvernatur O’Farrel.

Thermae Ruman

Fl-1 ta’ Marzu 1932, waqt it-tnehhija tat-trab fit-Triq tax-Xatt ghall-bini li kellu x’ jaqsam ma’ l-iIstazzjon ta’ l-Ajru, sabu ghadd ta’ blokki tal-gebel, f’madwar 100 jarda lejn in-nofsinhar tat-“Torri tal-Pont”.

Il-lok gie mifli dakinhar stess. Fil-11 ta’ l-istess xahar kien beda jinkixef hajt tas-sejjieh qrib it-triq nkixfu wkoll zewg qighan miksija bil-madum. Wara li twarrab 15-il pied ta’ trab, instab il-fdal ta’ hypocaust kien qieghed f’wisgha tawwali, u kien ikejjel 9 piedi djametru mdawar

b’gebel kbir 3 piedi gholi. Fuq in-naha tat-tramuntana tal-hypocaust kien hemm moghdija dejqa miksija bil-madum li originarjament kienet imsaqqfa. Moghdija bilqeghda miksija bil-madum ileqq, kellha d-direzzjoni taghha tat-tramuntana paralelli mat-triq ghal madwar 3 piedi u tintilef taht it-triq ta’ Strada Kavallerizza.

Il-fliegu ta’ l-ilma, maqtugh fil-blat u mghotti bix-xorok, kien jiehu fid-direzzjoni tal-forn.  Bhala prova thaffru xi trinek fl-ghelieqi li jmissu maghha lejn in-nofsinhar izda hlief xi sisien ma nstabux. F’wiehed minn dawn it-trinek instabet biss skudella b’zewg widnejn tal-fuhhar.  Instabu tliet muniti tar-ram Rumani, li tnejn minnhom ma jinqrawx. It-tielet wahda kienet munita Maltija bil-kitba Griega Melitaion. Ftit ‘l isfel kellha ras ta’ mara (Hera?) thares lejn il-lemin bil-velu u l-kuruna. Fuq wara kellha s-siggu kurali b’din il-kitba: C.Arruntanus Balb. Propr. Din il-munita kienet ta’ bejn wiehed u iehor tal-35 jew 27 sena Q.K. Instab bhal musmar tar-ram flimkien ma’ fdal ta’ oggetti ohra tar-ram.  Dan il-bini jidher li hu xoghol tat-tieni Seklu W.K. Din kienet dar Rumana flimkien ma’ thermal bath. Din hija t-tielet dar Rumana li kellha l-banjijiet tal-mishun, misjuba fil-gzejjer taghna.

Logga

Fis-sena 1876 ittelghet bhala logga sabiex tahtha n-nisa jkunu jistghu jahslu l-hwejjeg taht l-ghajn.  Din il-ghajn swiet Lm20.

TEMPJI F’MARSAXLOKK

It-Tempju ta’ Guno

Ghall-bidu ta’ Novembru 1963, gemgha ta’ arkeologisti tal-Missione Archaeologica Italiana skavaw f’Tas-Silg dak li hu mahsub Tempju ta’ guno misthajjel li kien fil-lok fejn illum hemm Sant’ Anglu fil-Port il-Kbir. Fih instab fuhhar u bosta oggetti siewja.

Fi tmiem ir-raba’ jew fil-bidu tas-seklu hamsa kienet inbniet bazilika paleokristjana fin-naha `entrali ta’ dan it-tempju. gewwa l-bazilika, il-prisbiterju, li kien inbena ghadd ta’ drabi, kien mistrieh direttament fuq il-qiegha bla ma kellu sies, u kien mibni fuq materjal qadim li nkluda kitba punika importanti.

Dan kollu sar minhabba l-hbit ta’ l-Gharab li habtu u harbtu l-gzira ghadd ta’ drabi u harqu kull ma sabu. Fis-seklu tnax qablom kienu nbnew xi bini fqajjar Gharbi u anki l-bini ta’ Moskea fil-battisterju. L-Insara ma regghux bnew il-bazilika li giet profanata mill-Misilmin ghalkemm il-Misilmin okkupaw biss il-battisterju. L-Insara qiesu li din kienet konsagrata sakemm saru artali u nghad quddies fil-battisterju.

Fl-1966 rega’ beda t-thaffir mill-istess gemgha, u hawn gie maqtugh li din in-naha kien ighodd mill-prejistoriku sa l-Gharb. Hawn instabu flus tal-Kavalieri, Rumani, fuhhar, oggetti tal-bronz u kitba votiva ddedikati lil Astarte u Tanti.

Stazzjon Neolitiku f’Xorb L-Ghagin

Bil-ghajnuna ta’ Dr. A.V. Laferla fl-1914 gie mifli l-fdal megalitiku ta’ stazzjon Neolitiku fit-truf ta’ l-irdum lejn in-nofsinhar tal-Munxar. Fih instab bosta fuhhar.

Qabar Puniku

Fil-lok maghruf bhala l-Marnizi, f’ghalqa jsejhulha “Il-Bur ta’ Ghonq il-garra”, instab qabar puniku. Fis-7 ta’ Novembru 1927 bidwi sab qabar b’kumbinazzjoni. Il-lok gie spezzjonat dakinhar stess izda nstab li l-futur ittiehed f’ghorfa li wara gie moghti lill-Muzew mill-bidwi.